Gezegen, etrafındaki yıldız kalabalığını kendi içinde toplamış olan astronomik cisimlere verilen isimdir. İçinde bulunduğumuz Güneş Sistemi’nde, Dünyamız ile birlikte 8 gezegen bulunmaktadır. Evet, Plüton hala bir cüce gezegen. Güneş Sistemimizde olsun olmasın, bütün bu gezegenlere baktığımız vakit birinci dikkat çeken bunların biçimleridir. Tüm gezegenler biçimli yuvarlak bir hale sahiptir.
Pekala, bu kadar gezegenin hepsi neden yuvarlak hiç düşündünüz mü? Kare ve gibisi keskin kenarları olan halleri görmeyi kimse beklemiyor esasen ancak en azından basık, beşgen ve gibisi farklı yapılarda olabilirler. Fakat değiller. Neden tüm gezegenler yuvarlak sorusunun karşılığı için gezegenlerin oluştuğu o ıssız vakitlere göz atmakta fayda var. Gezegenlerin nasıl oluştuğunun öyküsü, neden yuvarlak olduklarının da cevabını veriyor.
Her şeyin başlangıcına gidelim: Gezegenler nasıl oluştu?
Big Bang yani büyük patlama dediğimiz olayı yani cihanın oluşumunun birinci kademesini herkes biliyordur. Bu büyük patlama sonrası etraf yangın yerine döndü. Patlama ile etrafa dağılan tüm bu modüller başlarına nazaran sağa sola saçıldılar ve sistemsiz bir rota ile bir mühlet uzay boşluğunda dolandılar. Lakin vakit içinde kimileri birbirine çarpmaya ve büyüyerek başka modülleri da kendilerine katmaya başladılar.
Gezegenin tarifini bu noktada biraz daha açmak gerekiyor. Gezegenler bu birbirine çarpan modüllerin birleşmesi ile büyüdüler ve etraflarında gezegen olma potansiyeli olan büyük cisimleri de kendilerine kattılar. Aslında bu süreci başarılı bir halde tamamlamış olan cisimlere gezegen diyoruz. Pekala, bu gezegenler etraflarındaki gezegenimsi cisimleri nasıl kendilerine kattılar? Karşılık son derece kolay, yerçekimi sayesinde.
Gezegenler neden yuvarlak?
Gezegenler etraflarında bulunan cisimleri kendilerine katarak bugün gezegen dediğimiz cisim halini aldılar. Bu hale gelmelerindeki ve bu hali korumalarındaki en büyük etken, sahip oldukları yerçekimi gücüdür. Boyutu büyüdükçe yerçekimi gücü de artan gezegen, güzelden güzele etrafındaki her şeyi kendine katar ve yuvarlak, hoş bir gezegen halini alır.
Neden mi yuvarlak? Zira yerçekimi, dıştan içe gerçek bir çekim kuvveti uygular. Bir bisiklet tekerinin çubukları üzere düşünebilirsiniz. Esasen kozmostaki her şey hareket halinde olduğu için bir de güçlü çekirdek sayesinde uygulanan yerçekimi sonunda gezegenler döner ve yuvarlak bir form alırlar.
Kozmosun birinci günlerinden beri süreç bu türlü işlediği ve zati ortada öteki bir seçenek olmadığı için tüm gezegenler yuvarlak yani daire formundadır. Tahminen yuvarlak olmayacak olan gezegenler de vardı lakin bugün bildiğimiz gezegenlerin çekim gücü daha kuvvetli olduğu için ortada kaynayıverdiler. Zati yerçekimi uygulamayan ve bu sayede bir bütünlük oluşturmayan cisimler bir biçimde yok olup gitmeye mahkumdur.
Uzaydaki cisimlere baktığımız vakit bir devinim görürüz. Kimisi bir yerden kopmuş ileri gitmektedir, kimisi kendi etrafında dönmektedir. Yerçekiminin her şeyi tek noktada toplama potansiyeli sayesinde bugün bildiğimiz gezegenler var olmayı sürdürmektedir. Ama bu noktada yeni bir başlık açmakta fayda var zira bütün gezegenler tam olarak yuvarlak değil.
Bütün gezegenler hakikaten yuvarlak mı?
‘Yahu deminden beri yuvarlak diyordun ne oldu?’ demeyin. Tamam, bütün gezegenler yuvarlak lakin o kadar da yuvarlak değil. Mesela içinde yaşamakta olduğumuz gezegenimiz Dünya, orta alanda %0.3 daha kalındır. Aslında fen bilgisi derslerini hatırlarsanız orada Dünya için yuvarlak değil, elips tarifini kullanırdık.
Mars da Dünya üzere ortadan kalın olan gezegenlerden biri. Bu kalınlık yaklaşık %0.6 civarında. Satürn orta kısımda %10.7 kalınken Jüpiter’in orta kısmı %6.9 oranında kalındır. Uranüs’ün orta kalınlık oranı %2.3, Neptün’ün orta kalınlık oranı %1.7’dir. Yani gezegenler aslında daima biraz oval şeklindeler. O kadar da olur yani ne yapalım?
Pekala kardeşim şöyle heykeltıraş elinden çıkmış üzere yusyuvarlak gezegen hiç mi yok? Olmaz mı, Merkür ve Venüs var. Merkür ve Venüs gezegenlerine şöyle bir uzaktan bakarsanız gerçek manada yusyuvarlak olduklarını görürsünüz. Bu duruma kesin olmamakla bir arada husus ve gaz yapısının neden olduğu düşünülüyor.
Neden bütün gezegenler yuvarlak olur sorusunu yanıtladık ve içinde yaşadığımız cihan hakkında bilmeniz gereken birtakım ayrıntıları paylaştık. Sırf gezegenlere değil, kozmosun hangi noktasında bakarsanız sizi şaşırtacak bir imaj ile karşılaşabilirsiniz. Bu imajları açıklamak da son sürat devam devam eden bilimsel çalışmalara kalıyor.
